اول - بحث لغوی

راغب در مفردات القرآن نظر را نگاه کردن ترجمه و اظهار کرده است که گاهی مراد از آن تدبر و تأمل و دقت است و گاهی مراد معرفت حاصله بعد از فحص و تأمل است. در قرآن کریم کلمه نظارت و مشتقات آن ۱۲۹ بار تکرار شده است. در آیه ۱۲۷ سوره توبه «و إذا ما أنزلت سورة نظر بعضهم إلى بعض » مراد نگاه عادی است و در آیه ۱۸ سوره حشر «... و لتنظر نفس ما قدمت لقد....» مراد تأمل و دقت است، یعنی هر نفسی تأمل کند که برای فردا چه از پیش فرستاده است. آیات «أفلا ینظرون إلى الإبل کیف خلقت از سوره غاشیه و «أولم ینظروا فی ملکوت السماوات و الأرض » سوره اعراف هم بر همین معنا دلالت دارند. گاهی هم نظر به معنای انتظار می آید: «و ما ینظر هؤلاء إلا صیحة واحدة..» (اینها منتظر نیستند مگر به یک صیحه).
 

دوم - نظارت، سنت ثابت الهی

یکی از سنت های ثابت الهی، نظارت کامل و دقیق بر اعمال و نیات انسان‌ها و ارزیابی اعمال آنهاست و بر مبنای همین نظارت دقیق و کامل در روز قیامت، کارهای انسان ارزیابی شده و بر اساس آن پاداش یا کیفر مناسب تعیین می شود. در این رابطه سوره توبه آیه ۱۰۵ چنین می فرماید: (ای پیامبر) بگو عمل کنید، خداوند و رسول خدا و مؤمنان اعمال شما را می بینند و به زودی به سوی کسی باز می گردید که پنهان و آشکار را می داند و شما را به آنچه عمل می کردید، خبر می دهد.
 

ناظران

به موجب آیات و روایات شش گروه، کار نظارت بر اعمال، افکار و نیات انسانها را بر عهده دارند که عبارتند از: خداوند سبحان، پیامبران و امامان، فرشتگان، اعضای بدن انسان، زمان و زمین. این شش گروه ناظرانی هستند که علاوه بر نظارت انسان بر خودش او را مورد ارزیابی و نظارت قرار می دهند. البته مجموعه این نظارت‌ها در چارچوب نظارت درونی، تعریف می شود.
 
1. خداوند سبحان: در سوره یونس، آیه ۹۱ می خوانیم: «در هر حال که باشید و هر آیه ای از قرآن که بخوانید و هر کاری را انجام دهید، ما شاهد و ناظر بر شما هستیم، هنگامی که در آن کار وارد شوید»، و در سوره علق، آیه 14 هم می خوانیم: «آیا او ندانست که خدا اعمالش را می بیند».
 
نکاتی در ناظر بودن خداوند متعال بر اعمال انسان‌ها وجود دارد که توجه به آنها ضروری به نظر می رسد از جمله دقت در نظارت است، به طوری که در سورة لقمان آیه ۱۹ به این مطلب اشاره شده است: «پسرم اگر عمل به اندازه سنگینی دانه خردلی (عمل خوب یا بد باشد و در دل سنگی یا در گوشه ای از آسمانها یا زمین پنهان گردد، خداوند آن را در روز قیامت برای حسابرسی می آورد که خدا بر همه چیز دانا و آگاه است».
 
نکته دیگر عمومیت در امر نظارت است، آیه ۹ سوره اعراف به همین نکته اشاره دارد: «البته ما هم از اعمال امم و هم از پیامبران آنها پرسش خواهیم کرد». به این ترتیب ملاحظه می کنیم که نظارت و ارزیابی همه افراد، حتی پیامبران الهی را دربر می گیرد. در سوره اعراف، آیه ۷ می فرماید: «ما با علم و آگاهی خویش، تمام اعمال آنها را برایشان شرح می دهیم، زیرا هرگز از آنها غافل نبودیم».
 
2. پیامبران و امامان: دسته دیگر از ناظران، پیامبران و ائمه اطهار هستند، خداوند سبحان در سوره نحل، آیه ۸۹ چنین می فرماید: «چگونه خواهد بود که آن روز از هر امتی گواهی می آوریم و تو (ای پیامبر) را گواه بر این امت (اسلام) قرار میدهیم». امام صادق(علیه السلام) در ذیل این آیه شریفه می فرمایند: این آیه در مورد امت محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) نازل شده است که در هر قرنی برای آنها امامی از ما خواهد بود، گواه بر آنان، و محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) گواه بر همه ماست.
 
3. فرشتگان: فرشتگان دسته دیگری از ناظران هستند که بر اعمال ما نظارت دارند. آیه ۲۱ از سوره «ق» چنین بیان می فرماید: «در آن روز هر انسانی وارد صحنه محشر می شود، در حالیکه فرشته ای با اوست که او را به سوی حاسب سوق می دهد و شاهدی از فرشتگان است که بر اعمال او شهادت می دهد»، در این رابطه آیه ۸۰ از سوره زخرف هم بر نظارت فرشتگان دلالت دارد: «آیا گمان می کنند که سخنان سری و پنهان که به گوش هم می گویند، نمیشنویم؟! بلی و رسولان (فرشتگان) همان دم آن را می نویسند». و در سوره «ق»، آیه ۱۸ هم می خوانیم: «چون دو ملک از طرف راست و چپ به مراقبت او نشسته اند، سخن بر زبان نیاورد جز آنکه همان دم (مأمور نگارش اعمال خیر و شر) بر نوشتن آن آماده اند».
 
4. اعضای بدن انسان: دسته چهارم از ناظران، اعضا و جوارح بدن انسان هستند، آیه ۲۶ سوره نور به این امر اشاره کرده است: «روزی که زبان و دست و پای آنان به آنچه انجام داده اند، شهادت و گواهی دهند» و در سوره فصلت، آیه ۲۰ هم آمده است: «تا همه بر در دوزخ رسند آن هنگام چشم و گوش ها و پوست بدنها بر جرم و گناه آنها گواهی دهند».
 
5. زمان: امیرمؤمنان علی (علیه السلام) در ارتباط با ناظر بودن زمان، چنین می فرماید: «هیچ روزی بر فرزند آدم نمی گذرد، مگر اینکه به او می گوید: ای فرزندم آدم! من روز تازه ای هستم و بر تو گواه هستم، در من سخن نیکو و خوب بگو و کار نیک انجام بده تا در روز قیامت به نفع تو گواهی دهم».
 
6. زمین: در سوره زلزال به ششمین ناظر یعنی زمین، چنین اشاره شده است: «هنگامی که زمین به شدت به لرزه در می آید و بارهای گرانش را خارج می سازد و انسان می گوید زمین را چه میشود که اینگونه میلرزد)، در آن روز زمین تمام خبرهای خود را بازگو کند».
 
بنابراین نظارت یک سنت ثابت الهی است و به موارد این امر هم اشاره شده است. حال شاید پرسیده شود که هدف از نظارت الهی چیست؟ هدف از نظارت الهی این است که انسان همواره خود را در محضر خدا و سایر ناظران احساس کرده و به این ترتیب کمتر به طرف نافرمانی خدا کشیده شود. ضمن آنکه نظارت مقدمه ارزیابی و سنجش اعمال هم است.
 
منبع: نظارت بر اعمال حکومت و عدالت اداری، آیت الله عباسعلی عمید زنجانی و دکتر ابراهیم موسی‌زاده، صص23-20، مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران، تهران، چاپ اول، 1389